در توصیف حالات پیامبراکرم(ص) در حال عبادت و راز و نیاز با خدای متعال و نحوه عبادت ایشان وصف‌های شگفت‌انگیزی بیان شده است. وصف‌هایی که درک آن ممکن است برای ما دشوار باشد، به همین خاطر از آنان که به او متصل‌اند و روایتگران راستینش، ائمه‌اطهار(ع) در این خصوص یاری می‌گیریم. امام صادق(ع) در بیان اهمیت الگوگیری از پیامبراکرم(ص) فرمودند: «دوست ندارم مسلمانی بمیرد، مگر اینکه تمام آداب و سنت‌های رسول خدا(ص) را [اگر چه یک‌بار] انجام دهد» (صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۴۶۷). در این شماره سعی می‌کنیم از زاویه دید نبی‌الرحمه(ص) به امر عبادت، به‌ویژه نماز نگاه کنیم، هرچند با اختصار، بلکه بهانه‌ای شود برای میل به شناخت بیشتر ایشان و آنچه از خدای یکتا درک کرده بودند.

در عظمت نبی(ص)

عظمت پیامبر اکرم(ص) را باید در آیاتی جست‌وجو کرد که خداوند متعال در تکریم و تجلیل مقام ایشان در قرآن کریم ذکر کرده است. پروردگار عالمیان در قرآن با لقب‌های بی‌همتایی مانند «یا ایّها الرَّسول» و «یا ایّها النَّبی» از نبی اکرم(ص) یاد می‌کند. همچنین جایگاه، عظمت و بزرگواری پیامبر اکرم(ص) در مقیاسی است که خداوند به وجود گرامی ایشان سوگند یاد می‌کند: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ؛ به جانت سوگند که این‌ها در مستی خود سرگردان‌اند» (حجر، آیه‌۷۲). علاوه بر آن، قرآن کریم، رسول گرامی اسلام(ص) را به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده که همه باید از آن حضرت الگو بگیرند: «مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود، برای آن‌ها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند» (احزاب، آیه‌۲۱).
حضرت امیرالمؤمنین(ع) که باید به شناخت ایشان از پیامبر(ص) اتکا کنیم پیامبر خدا(ص) را الگوی شایسته پیروی معرفی می‌کنند و الگوپذیری از ایشان را برای همگان بسنده می‌دانند، چنان‌که می‌فرمایند: «روش نبی خدا(ص) برای الگو بودن تو کافی است و پیامبر(ص) در نکوهش دنیا و کاستی‌ها و رسوایی‌ها و بدی‌های فراوان آن راهنمای تو است. پس به پیامبر پاک و پاکیزه تمسک جوی که راه و رسم او الگویی برای همه الگوخواهان و مایه بزرگی است برای کسی که خواهان بزرگواری باشد. دوست‌ترین بنده نزد خدا کسی است که از پیامبرش پیروی کند و گام بر جای پای او نهد» (دشتی، ۱۳۸۲، خطبه۱۶۰).

عبادت خدا در مکتب اسلام

عبادت خدا به معنای پرستش خدای یکتا، بجا آوردن طاعت او و گام برداشتن در مسیر کسب رضایت خداوند است. درواقع عبادت از اهداف خلقت و وسیله‌ای برای تقرب به حق و تکامل واقعی و در عین حال مقدمه و زمینه‌ساز تربیت اجتماعی و اخلاقی بشر است. براساس آیات قرآن کریم، هدف از خلقت بشر و بعثت انبیا(ع) عبادت و بندگی خداست. در سوره الذاریات آیه ۵۶ مطابق ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی آمده است: «من جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند)». همچنین در حدیثی از امام حسین(ع) می‌خوانیم: «خداوند مردم را نیافرید مگر برای معرفت و شناختن و چون او را شناختند، او را عبادت می‌کنند و هر که او را عبادت کند، از بندگی غیر او بی‌نیاز می‌شود».
در قرآن، تمام آفرینش براساس حق است و هیچ آفریده‌ای باطل نیست، «وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ؛ ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آن دو است، جز به حق نیافریدیم»(حجر، آیه۸۵) و همه‌ آفریده‌ها در مسیر بهره‌مندی انسان است. همان‌طور که در آیه‌های «خَلَقَ لَکُمْ» (بقره، آیه ۲۹)، «سَخَّرَ لَکُمُ» (جاثیه، آیه ۱۳) و «مَتاعاً لَکُمْ» (نازعات، آیه۳۳) نیز این نکته آمده است. انسان نیز برای هدفی متعالی آفریده شده که راه رسیدن به آن، عبادت خداست. در آیه مدنظر ما «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» البته عبادت معنای عام دارد و به هر کار نیکی که با هدف ‌الهی انجام شود، عبادت گفته می‌شود. (برگرفته از تفسیر نمونه ذیل آیه مذکور)
عبادت و شناخت خداوند و ایمان به او به عنوان یک امر استمراری از هنگام بلوغ بشر شروع شده و تا لحظه مرگ ادامه می‌‏یابد: «وَ اعبُد رَبُّکَ حَتی یَأتیَکَ الیَقین؛ پروردگارت را عبادت کن تا لحظه یقین مرگ فرا رسد»(حجر، آیه ۹۹). انبیا و ائمه اطهار(ع) همواره لحظه‎ای از عبادت و مناجات با خداوند غافل نبوده‎اند و روح عبادت و بندگی بر تمام اعمال آن‌ها حاکم بوده است، به‌طوری که آن‌ها را تابع محض اوامر پروردگار کرده و هوای دوست را بر خواسته‎های خویش ترجیح داده‎اند.

حالات رسول اکرم(ص) در مقابل پروردگار

این بود شرح و کیفیت بندگی رسول خاتم(ص)؛ اما در وصف چگونگی و کیفیت عبادت رسول گرامی اسلام(ص) آمده است: «آن حضرت وقتی به نماز می‌ایستاد از ترس خدا رنگ از رخسارش می‌پرید و از درون دل و قفسه سینه‌اش صدایی نظیر صدای اشخاص خائف و وحشت‌زده شنیده می‌شد» (نوری، ۱۴۰۸ ق، ج۱، ص۲۶۳).
علامه مجلسی در «حیوةالقلوب» می‌نویسد: «پیامبر(ص) وقتی شب می‌خواست بخوابد، آب وضو را نزدیک سر خود می‌گذاشت و سر آب را می‌پوشاند و مسواک را زیر فرش خود قرار می‌داد و قدری می‌خوابید و چون بیدار می‌شد، نظر به اطراف آسمان می‌کرد و آیات آخر سوره آل‌عمران را تلاوت می‌فرمود، سپس مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز می‌خواند و رکوع و سجود را به‌قدری طول می‌داد که گویا سر از رکوع برنخواهد داشت و همچنین سجود را طول می‌داد و به رختخواب برمی‌گشت و قدری می‌خوابید، سپس بیدار شده و باز نظر به آسمان می‌کرد و آیات را می‌خواند و مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و به همان طریق چهار رکعت نماز خوانده و باز به رختخواب برمی‌گشت و قدری می‌خوابید و باز برمی‌خاست و به همان آداب عمل می‌کرد و نماز وتر و نافله صبح را می‌خواند و سپس به مسجد برای ادای نماز صبح می‌رفت» (ارزش و اهمیت نماز به زبان ساده، ۴۶- ۴۵).

نماز، نور چشم رسول خدا(ص)

در میان انواع عبادت‌های رسول اکرم(ص) هیچ یک با نماز یکسان نبودند. نماز محبوب‌ترین عبادت آن حضرت و نور چشمان ایشان بود (حاکم حسکانی، ۱۴۱۱ق، ص۵۰۴). در این زمینه پیامبر اعظم(ص) به ابوذر فرمود: «ای ابوذر، خداوند نور چشم مرا در نماز قرار داده و آن را آنچنان محبوب من ساخته که غذا را برای گرسنه و آب را برای تشنه؛ [جز آنکه] گرسنه با خوردن غذا و تشنه با نوشیدن آب سیر و سیراب می‌شوند، اما من از نماز سیر نمی‌شوم» (حرعاملی، ۱۴۰۹ ق، ج۱۵، ص۳۱۲). همچنین پیامبر اکرم(ص) در بیان اهمیت عبادت می‌فرماید: «بهترین شما کسی است که اطعامِ طعام کرده و افشای سلام کند و در حالی که مردمان در خواب‌اند، نماز گزارد»(صدوق، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۳).
بی‌شک عمق باور و ایمان پیامبر(ص) به خدای متعال و آموزه‌های یکتاپرستانه دین اسلام به‌گونه‌ای است که ایشان بی‌پرده با حقایق دنیوی و اخروی روبه‌رو بوده‌ و در حالت تسلیم محض به عبادت مشغول بودند. قرآن کریم در این باره پیامبر اکرم(ص) را مخاطب قرار داده و فرموده است: «بگو: نماز و تمام عبادات من و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند، پروردگار جهانیان است و من نخستین کسی هستم که تسلیم امر خدا هستم» (انعام، آیات ۱۶۲ و ۱۶۳).

سفارش پیامبر اکرم(ص) در زمینه نماز

در پایان برای بیان میزان اهمیت نماز در پیشگاه رسول گرامی اسلام، حضرت محمد(ص) به ذکر حدیثی جامع از ایشان بسنده می‌کنیم، چرا که ایشان در این حدیث به‌طور کامل و جامع منویات درونی خود را درباره نماز توصیف فرموده‌اند: روزی حضرت فاطمه زهرا(س) از پدر بزرگوارشان درباره جزای سبک شمردن نماز سؤال کردند. آن حضرت در پاسخ فرمودند: فاطمه جان! هرکسی نماز را سبک شمارد، به ۱۵ مصیبت و گرفتاری دچار خواهد شد که ۶مصیبت در دنیا و سه مصیبت در هنگام احتضار و مرگ و سه تای آن در تاریکی قبر و بقیه هنگام برانگیخته شدن از قبر در روز قیامت خواهد بود. در ادامه، مواردی را که از این حدیث برگرفته شده است به صورت خلاصه می‌خوانید.